ЗэдэгущыIэгъу: Адыгэ Республикэм щыщ ар­хеологэу Тэу Аслъан

Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей шIэны­гъэмкIэ иIофышIэ шъхьаIэу, зэлъашIэрэ ар­хеологэу Тэу Аслъан тарихъымрэ лъэхъаным диштэрэ гупшысэхэмрэ афэгъэхьыгъэу гу­щы­Iэгъу тыфэхъугъ.

— ГъашIэр гъэшIэгъонэу го­щыгъэ. Сэнэхьат къыхэпхыщтми, псэупIэ зэбгъэгъотыщтми узыхэдэн плъэкIыщтыр макIэп, — къеIуатэ Адыгэ Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, адыгэ ашугэу Теуцожь Цыгъо ыцIэкIэ агъэнэфэгъэ ме­далыр къызыфагъэшъошэгъэ Тэу Аслъан. — ЩыIэныгъэр псынкIэу лъэкIуатэ. Уимурадхэм уафэкIоныр нахь хьылъэ зыщыхъурэ лъэхъаным лъэпкъ гупшысэхэм узэлъакIу.

— Сыда апэу гум къи­хьэрэр? Утхьаусыхэныр о уишэнэп.

— БгъэцэкIэрэ Iофыр жъа­жъэу зэрэлъыкIуатэрэр, зэха­хьэхэм къащытIэтырэ упчIэхэм яджэуапхэр игъом зэрэтымыгъотыхэрэр апэрэ гумэкIыгъо­хэм ахэсэлъытэх.

— Узыгъэгушхорэ Iоф­шIагъэхэр хэпшIыкIэу къебэкIых.

— Шыкур. Адыгэ Республикэр пытэу ылъэ теуцуагъ, къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэу мэпсэу. Краснодар краим е нэмыкI шъо­лъыр Адыгеир хагъэхьа­жьыщтэу къэбархэр зэхэтхыжьы­хэрэп. Гимн, герб, быракъ тиIэх.

— Урысыбзэмрэ адыга­бзэмрэ республикэм икъэ­ралыгъуабзэх.

— Адыгэ Республикэм лъэпкъыбэ щэпсэу. Ахэр зэгурэIох, зэрэлъытэх.

Общественнэ (Чылагъо) Iофыгъохэр

— Адыгэ Хасэм игъэцэ­кIэкIо куп ухэт, ДАР-м урипащ.

— Хэкужъым къэзыгъэзэжьырэ тилъэпкъэгъухэр щыIэныгъэм хэгъэгъозэгъэнхэм ДАР-р пылъ. IэкIыбым къикIыжьыхэрэм, ана­хьэу ныбжьыкIэхэм, адыгабзэр, тарихъыр ягъэшIэгъэнхэмкIэ зэ­Iу­кIэгъухэр зэхэтэщэх, цIыф гъэшIэгъонхэм аIутэгъакIэх. Зэ­па­хырэ узым тиIофшIэн зэпи­гъэу­гъэми, едгъэжьагъэр зэрэлъыкIотэщтым сицыхьэ телъ. — КIэлэцIыкIу купэу «Щыгъыжъыем» Iубгъэ­кIагъэх, концертхэр зэ­хэ­шъощэх.

— Адыгеим инароднэ ар­тисткэу, художественнэ пащэу Уджы­хъу Марыет, ащ иIофшIэгъухэу Беданыкъо Замирэ, Даур Жаннэ, Хьэлащтэ Саныет, нэмыкIхэм тафэраз. Адыгабзэ- кIэ къэгущыIэн зымылъэкIыщтыгъэхэ кIэлэцIыкIухэр усэхэм къяджэх, яныдэлъфыбзэкIэ орэд къаIо, театрализованнэ едзы­гъохэр къашIых.

Мэфэхьаблэ щыпсэурэ ГутIэ Рэмэдани ДАР-м иIофшIэнхэм чанэу ахэлажьэ, шIыкIэшIухэм зэралъыхъурэр сигуапэ. Гъонэ­жьыкъо Махьир Интернетыр ыгъэфедэзэ, IэкIыб щыIэ тилъэп­къэгъухэм алъэIэсы. Тарихъыр, лъэпкъ къэбархэр къафеIуатэх.

УпчIэжьэгъу ашIы

— Археологиер уищыIэныгъэ хэпхын плъэкIыщта?

— Хьау, ащ фэдэ упчIэ сэр­сэрэу зэстыжьырэп. Архео­логиер сищыIэныгъ, сисэнэхьат.

— Механизатор пэры­тэу Теуцожь районым Iоф щыпшIэзэ, архео­логием удихьыхыгъ.

— Тхьэм зэриIоу, Iофыр лъыкIотагъ.

— Улапэ ия 10-рэ Улэ ­Iуашъхьэу чылэ гъунэм щытым 1982-рэ илъэсым къычIахыгъэ лэгъу­пэр Москва къыращы­жьын фаеу плъытагъэ. Сыда ар къызыхэкIыгъэр?

— КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм искусствэхэмкIэ я Къэралыгъо музееу Москва дэтым лэгъупэр илъэс 37-рэ щыIагъ. Адыгэ Хасэм есIуи, лъэIу тхылъэу ытхыгъэм ишIуа­гъэкIэ ар Мыекъуапэ къащэ­жьыгъ. Лэгъупэр нарт къэбар­хэм ахэт, адыгэмэ яй. Титарихъ чIыгу къыщагъэлъэгъоныр нахь тэрэз. Мыекъуапэ щытлъэгъурэ тарихъ пкъыгъор адыгэхэм ящыIэныгъэ щыщ.

— Адыгеим къыщагъотырэ тарихъ пкъыгъо­хэу археологием епхы­гъэхэмкIэ упчIэжьэгъу уашIы.

— Тарихъыр нахьышIоу зэра­гъашIэ ашIоигъу — ар дэгъуба?!

— ЗыгъэпсэфыпIэхэм, тхылъеджапIэхэм, нэмыкIхэм Лъэпкъ музеим зэхахьэхэр ащызэхещэх.

— НыбжьыкIэхэр Iушых, уахътэм ыпэ итхэу мэгупшысэх. Ахэр бгъэгъозэнхэ фае. ЕджапIэхэм упчIэ пшIы пчъагъэ къа­щытаты. Зэхахьэхэр тэри еджапIэ тфэхъух.

— Тарихъыр, шэн-хабзэхэр…

— ТизэдэгущыIэгъухэр ахэмкIэ къетэгъажьэх.

— Адыгэ джэгукIэхэр агу рехьыха?

— СурэтхэмкIэ, тхылъхэмкIэ къэтIуатэхэрэм адакIоу, адыгэ чынэ етэгъашIэх. IофшIапIэу «Нанэм» ипащэу Нэгъуцу Ас­лъан чынэхэр къытфешIых. Лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ти­джэгукIэхэр ашIогъэшIэгъоных. Ядэжьхэм зыдахьынэу шIухьафтын афэтшIыгъэ чынэхэмкIэ мэджэгух. Адыгэ музыкальнэ Iэмэ-псымэхэри ятэтых. Ливан къикIыгъэ кIэлэцIыкIум чынэр ядэжь ыхьыгъ, гъунэгъухэр, ныбджэгъухэр джэгукIэм фи­гъэсагъэх.

Титарихъ — тибаиныгъ

— Археологиемрэ тари­хъымрэ язэпхыныгъэхэр щыIэныгъэм щагъэпы­тэхэу олъыта?

— IофшIагъэу тиIэр макIэп, ау уапэкIэ уплъэщтмэ, зыдгъэ­рэхьаты хъухэщтэп. УиIофшIэн зэпымыгъэоу тарихъыр уугъоин фае. Хъугъэ-шIагъэхэм яшъыпкъапIэ цIыфхэм алъыбгъэIэсыным, адыгэхэм ятарихъ чIыгу тызэрэщыпсэурэм нахьыбэрэ тытегущыIэным мэхьэнэ ин яIэу сэлъытэ.

— МэфэкI зэхахьэхэм уакъытегущыIэ пшIоигъоба?

— Адыгэ къэбым, хьалыжъом, адыгэ быракъым, адыгэ шъуа­шэм, адыгэмэ я ИлъэсыкIэ, хэкужъым къэзыгъэзэжьыгъэм и Мафэ, адыгэ къуаем, фэшъхьаф мэфэкIхэм сахэлажьэ. Мэ­фэкIхэм, Iофтхьабзэхэм рес­публикэм ищыIакIэ, лъэпкъым итарихъ къаIуатэ. Сырыфыбг сызыкIокIэ, зэхахьэхэр лъэпкъ шIэжьым зэрепхыгъэхэм сегъэ­гушхо.

— Дунэе адыгэ фестивалэу Тыркуем щыкIуагъэр цIыфхэм ащыгъу­пшэрэп.

— Кайсери къэлэшхом тэ, зэлъэпкъэгъухэм, тыщызэIу­кIагъ. Сыхьати 4-м къыкIоцI видео къэгъэлъэгъонхэр згъэфедэхэзэ, тарихъ къэбархэр, тищыIакIэ къафэсIотагъэх. Илъэс тешIагъэ­ми, къысэдэIугъэхэм ащыщхэр телефонкIэ къысфытеох, уп­чIэ­хэр къысатых.

— Къэралыгъо телерадиокомпаниеу «Адыгеим» икъэтынхэм уахэлажьэ. Темэм икъыхэ­хын тшIогъэшIэгъон.

— IэкIыб щыIэ тилъэпкъэгъу­хэм сигущыIэкIэ, шIэжь къэбар­хэмкIэ салъыIэсы сшIоигъу. Псэ зыпыт зэIукIэгъухэу ахэр сэ­лъытэх. ГукIэ зэхэсхырэр, слъэ­гъурэр эфирым къыщысэIуатэх. Гум ылъэгъурэр псэм щыщ зэ­рэхъурэр сиIофшIэн къыщызгъэлъагъо сшIоигъу.

— КIэлэегъаджэхэм бэрэ уаIокIэ. УпчIэжьэгъу уашIа?

— Тэхъутэмыкъое районым икIэлэегъаджэхэу Хъущт Мирэ, Джарымэ Фатимэ, фэшъхьафхэм яIофшIакIэ сызыIэпащэ. Тари­хъым­кIэ рагъаджэхэрэм нэры­лъэгъу IэпыIэгъухэмкIэ адэгущы­Iэх, зэгъэпшэнхэр ашIых. Тари­хъымкIэ цIыфыр апIу, щыIэныгъэм фагъасэ. КIэлэегъаджэхэр сиупчIэжьэгъух, тызэIокIэ.

Нартхэм ягупч

— Адыгэхэм лъэпкъ хэсэ зэIукIапIэу яIагъэр сыдигъо дгъэкъэбзэщта?

— Адыгэ Хасэм ащ тыщытегущыIагъ. Гупчэу зыфапIорэр Гъобэкъуае пэчыжьэп, заулэрэ тыщыIагъ. Мыгъэ Адыгэ Хасэм изэIукIэ ащ щызэхэтщэщт.

— Уишъхьэгъусэу Нурыетрэ орырэ адыгэ гущы­Iэжъхэр шъоугъоих. Iофыр сыдым нэсыгъа?

— «Адыгэмэ ядышъэ кIэныжъ» зыфиIорэ тарихъ тхы­лъыр къызыдэсэгъэкIым ыуж макIэу дгъэфедэрэ гущыIэжъхэм яугъоин тыфежьагъ, мэфэкIхэм яхьылIэгъэ шIушIаIо-хэри тэтхых.

— Шъуипшъашъэу Нэф­сэт Тхьаркъуахъохэм яныс, Иорданием щэ­псэу. ШъузэлъэIэса?

— ЩыIэныгъэр лъэкIуатэ. Тызэпэчыжьэу тэпсэуми, тызэкIэупчIэ, лъэпкъ къэбархэр зэтэгъашIэх.

— ГухэлъышIухэр шъуиIэх. Шъуимурадхэр Тхьэм къыжъудегъэхъух.

— Тхьауегъэпсэу.

ЕмтIылъ Нурбый