Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей шIэныгъэмкIэ иIофышIэ шъхьаIэу, зэлъашIэрэ археологэу Тэу Аслъан тарихъымрэ лъэхъаным диштэрэ гупшысэхэмрэ афэгъэхьыгъэу гущыIэгъу тыфэхъугъ.
— ГъашIэр гъэшIэгъонэу гощыгъэ. Сэнэхьат къыхэпхыщтми, псэупIэ зэбгъэгъотыщтми узыхэдэн плъэкIыщтыр макIэп, — къеIуатэ Адыгэ Республикэм культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, адыгэ ашугэу Теуцожь Цыгъо ыцIэкIэ агъэнэфэгъэ медалыр къызыфагъэшъошэгъэ Тэу Аслъан. — ЩыIэныгъэр псынкIэу лъэкIуатэ. Уимурадхэм уафэкIоныр нахь хьылъэ зыщыхъурэ лъэхъаным лъэпкъ гупшысэхэм узэлъакIу.
— Сыда апэу гум къихьэрэр? Утхьаусыхэныр о уишэнэп.
— БгъэцэкIэрэ Iофыр жъажъэу зэрэлъыкIуатэрэр, зэхахьэхэм къащытIэтырэ упчIэхэм яджэуапхэр игъом зэрэтымыгъотыхэрэр апэрэ гумэкIыгъохэм ахэсэлъытэх.
— Узыгъэгушхорэ IофшIагъэхэр хэпшIыкIэу къебэкIых.
— Шыкур. Адыгэ Республикэр пытэу ылъэ теуцуагъ, къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэу мэпсэу. Краснодар краим е нэмыкI шъолъыр Адыгеир хагъэхьажьыщтэу къэбархэр зэхэтхыжьыхэрэп. Гимн, герб, быракъ тиIэх.
— Урысыбзэмрэ адыгабзэмрэ республикэм икъэралыгъуабзэх.
— Адыгэ Республикэм лъэпкъыбэ щэпсэу. Ахэр зэгурэIох, зэрэлъытэх.
Общественнэ (Чылагъо) Iофыгъохэр
— Адыгэ Хасэм игъэцэкIэкIо куп ухэт, ДАР-м урипащ.
— Хэкужъым къэзыгъэзэжьырэ тилъэпкъэгъухэр щыIэныгъэм хэгъэгъозэгъэнхэм ДАР-р пылъ. IэкIыбым къикIыжьыхэрэм, анахьэу ныбжьыкIэхэм, адыгабзэр, тарихъыр ягъэшIэгъэнхэмкIэ зэIукIэгъухэр зэхэтэщэх, цIыф гъэшIэгъонхэм аIутэгъакIэх. Зэпахырэ узым тиIофшIэн зэпигъэугъэми, едгъэжьагъэр зэрэлъыкIотэщтым сицыхьэ телъ. — КIэлэцIыкIу купэу «Щыгъыжъыем» IубгъэкIагъэх, концертхэр зэхэшъощэх.
— Адыгеим инароднэ артисткэу, художественнэ пащэу Уджыхъу Марыет, ащ иIофшIэгъухэу Беданыкъо Замирэ, Даур Жаннэ, Хьэлащтэ Саныет, нэмыкIхэм тафэраз. Адыгабзэ- кIэ къэгущыIэн зымылъэкIыщтыгъэхэ кIэлэцIыкIухэр усэхэм къяджэх, яныдэлъфыбзэкIэ орэд къаIо, театрализованнэ едзыгъохэр къашIых.
Мэфэхьаблэ щыпсэурэ ГутIэ Рэмэдани ДАР-м иIофшIэнхэм чанэу ахэлажьэ, шIыкIэшIухэм зэралъыхъурэр сигуапэ. Гъонэжьыкъо Махьир Интернетыр ыгъэфедэзэ, IэкIыб щыIэ тилъэпкъэгъухэм алъэIэсы. Тарихъыр, лъэпкъ къэбархэр къафеIуатэх.
УпчIэжьэгъу ашIы
— Археологиер уищыIэныгъэ хэпхын плъэкIыщта?
— Хьау, ащ фэдэ упчIэ сэрсэрэу зэстыжьырэп. Археологиер сищыIэныгъ, сисэнэхьат.
— Механизатор пэрытэу Теуцожь районым Iоф щыпшIэзэ, археологием удихьыхыгъ.
— Тхьэм зэриIоу, Iофыр лъыкIотагъ.
— Улапэ ия 10-рэ Улэ Iуашъхьэу чылэ гъунэм щытым 1982-рэ илъэсым къычIахыгъэ лэгъупэр Москва къыращыжьын фаеу плъытагъэ. Сыда ар къызыхэкIыгъэр?
— КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм искусствэхэмкIэ я Къэралыгъо музееу Москва дэтым лэгъупэр илъэс 37-рэ щыIагъ. Адыгэ Хасэм есIуи, лъэIу тхылъэу ытхыгъэм ишIуагъэкIэ ар Мыекъуапэ къащэжьыгъ. Лэгъупэр нарт къэбархэм ахэт, адыгэмэ яй. Титарихъ чIыгу къыщагъэлъэгъоныр нахь тэрэз. Мыекъуапэ щытлъэгъурэ тарихъ пкъыгъор адыгэхэм ящыIэныгъэ щыщ.
— Адыгеим къыщагъотырэ тарихъ пкъыгъохэу археологием епхыгъэхэмкIэ упчIэжьэгъу уашIы.
— Тарихъыр нахьышIоу зэрагъашIэ ашIоигъу — ар дэгъуба?!
— ЗыгъэпсэфыпIэхэм, тхылъеджапIэхэм, нэмыкIхэм Лъэпкъ музеим зэхахьэхэр ащызэхещэх.
— НыбжьыкIэхэр Iушых, уахътэм ыпэ итхэу мэгупшысэх. Ахэр бгъэгъозэнхэ фае. ЕджапIэхэм упчIэ пшIы пчъагъэ къащытаты. Зэхахьэхэр тэри еджапIэ тфэхъух.
— Тарихъыр, шэн-хабзэхэр…
— ТизэдэгущыIэгъухэр ахэмкIэ къетэгъажьэх.
— Адыгэ джэгукIэхэр агу рехьыха?
— СурэтхэмкIэ, тхылъхэмкIэ къэтIуатэхэрэм адакIоу, адыгэ чынэ етэгъашIэх. IофшIапIэу «Нанэм» ипащэу Нэгъуцу Аслъан чынэхэр къытфешIых. Лъэпкъ зэфэшъхьафхэм тиджэгукIэхэр ашIогъэшIэгъоных. Ядэжьхэм зыдахьынэу шIухьафтын афэтшIыгъэ чынэхэмкIэ мэджэгух. Адыгэ музыкальнэ Iэмэ-псымэхэри ятэтых. Ливан къикIыгъэ кIэлэцIыкIум чынэр ядэжь ыхьыгъ, гъунэгъухэр, ныбджэгъухэр джэгукIэм фигъэсагъэх.
Титарихъ — тибаиныгъ
— Археологиемрэ тарихъымрэ язэпхыныгъэхэр щыIэныгъэм щагъэпытэхэу олъыта?
— IофшIагъэу тиIэр макIэп, ау уапэкIэ уплъэщтмэ, зыдгъэрэхьаты хъухэщтэп. УиIофшIэн зэпымыгъэоу тарихъыр уугъоин фае. Хъугъэ-шIагъэхэм яшъыпкъапIэ цIыфхэм алъыбгъэIэсыным, адыгэхэм ятарихъ чIыгу тызэрэщыпсэурэм нахьыбэрэ тытегущыIэным мэхьэнэ ин яIэу сэлъытэ.
— МэфэкI зэхахьэхэм уакъытегущыIэ пшIоигъоба?
— Адыгэ къэбым, хьалыжъом, адыгэ быракъым, адыгэ шъуашэм, адыгэмэ я ИлъэсыкIэ, хэкужъым къэзыгъэзэжьыгъэм и Мафэ, адыгэ къуаем, фэшъхьаф мэфэкIхэм сахэлажьэ. МэфэкIхэм, Iофтхьабзэхэм республикэм ищыIакIэ, лъэпкъым итарихъ къаIуатэ. Сырыфыбг сызыкIокIэ, зэхахьэхэр лъэпкъ шIэжьым зэрепхыгъэхэм сегъэгушхо.
— Дунэе адыгэ фестивалэу Тыркуем щыкIуагъэр цIыфхэм ащыгъупшэрэп.
— Кайсери къэлэшхом тэ, зэлъэпкъэгъухэм, тыщызэIукIагъ. Сыхьати 4-м къыкIоцI видео къэгъэлъэгъонхэр згъэфедэхэзэ, тарихъ къэбархэр, тищыIакIэ къафэсIотагъэх. Илъэс тешIагъэми, къысэдэIугъэхэм ащыщхэр телефонкIэ къысфытеох, упчIэхэр къысатых.
— Къэралыгъо телерадиокомпаниеу «Адыгеим» икъэтынхэм уахэлажьэ. Темэм икъыхэхын тшIогъэшIэгъон.
— IэкIыб щыIэ тилъэпкъэгъухэм сигущыIэкIэ, шIэжь къэбархэмкIэ салъыIэсы сшIоигъу. Псэ зыпыт зэIукIэгъухэу ахэр сэлъытэх. ГукIэ зэхэсхырэр, слъэгъурэр эфирым къыщысэIуатэх. Гум ылъэгъурэр псэм щыщ зэрэхъурэр сиIофшIэн къыщызгъэлъагъо сшIоигъу.
— КIэлэегъаджэхэм бэрэ уаIокIэ. УпчIэжьэгъу уашIа?
— Тэхъутэмыкъое районым икIэлэегъаджэхэу Хъущт Мирэ, Джарымэ Фатимэ, фэшъхьафхэм яIофшIакIэ сызыIэпащэ. ТарихъымкIэ рагъаджэхэрэм нэрылъэгъу IэпыIэгъухэмкIэ адэгущыIэх, зэгъэпшэнхэр ашIых. ТарихъымкIэ цIыфыр апIу, щыIэныгъэм фагъасэ. КIэлэегъаджэхэр сиупчIэжьэгъух, тызэIокIэ.
Нартхэм ягупч
— Адыгэхэм лъэпкъ хэсэ зэIукIапIэу яIагъэр сыдигъо дгъэкъэбзэщта?
— Адыгэ Хасэм ащ тыщытегущыIагъ. Гупчэу зыфапIорэр Гъобэкъуае пэчыжьэп, заулэрэ тыщыIагъ. Мыгъэ Адыгэ Хасэм изэIукIэ ащ щызэхэтщэщт.
— Уишъхьэгъусэу Нурыетрэ орырэ адыгэ гущыIэжъхэр шъоугъоих. Iофыр сыдым нэсыгъа?
— «Адыгэмэ ядышъэ кIэныжъ» зыфиIорэ тарихъ тхылъыр къызыдэсэгъэкIым ыуж макIэу дгъэфедэрэ гущыIэжъхэм яугъоин тыфежьагъ, мэфэкIхэм яхьылIэгъэ шIушIаIо-хэри тэтхых.
— Шъуипшъашъэу Нэфсэт Тхьаркъуахъохэм яныс, Иорданием щэпсэу. ШъузэлъэIэса?
— ЩыIэныгъэр лъэкIуатэ. Тызэпэчыжьэу тэпсэуми, тызэкIэупчIэ, лъэпкъ къэбархэр зэтэгъашIэх.
— ГухэлъышIухэр шъуиIэх. Шъуимурадхэр Тхьэм къыжъудегъэхъух.
— Тхьауегъэпсэу.
ЕмтIылъ Нурбый
Comments
Post a Comment